Synagoga

Społeczność żydowska pojawiła się w Chodzieży zapewne wraz z nadaniem miastu praw miejskich i rozwojem handlu. Jej szybki rozrost nastąpił jednak dopiero w XVII wieku wraz z przywilejami właścicieli miasta, a także z postawieniem pierwszej synagogi. Świątynia ta usytuowana została u zbiegu dzisiejszych ulic Piekary, Harcerskiej i Zamkowej. Pierwszą, drewnianą bożnicę postawiono zapewne jeszcze w XVII wieku (1670), następnie wzmacniano ją dobudówkami z tzw. pruskiego muru. Ze względu na kolejne pożary zdecydowano w końcu na postawienie nowej, murowanej, synagogi, która dzięki wsparciu finansowemu wspomnianego wcześniej właściciela miasta, von Zacha, powstała w latach 1835-1837. Świątynia ponownie płonęła w 1838 roku, jednak dzięki wsparciu wspomnianego patrona, została odbudowana w latach 1846-47. Synagoga spełniała jeszcze dwie funkcje: szkoły dla dzieci żydowskich oraz banku udzielającego kredytów – wówczas lichwa nie była jeszcze legalna dla chrześcijan. Do połowy XIX wieku Żydzi stanowili około 1/3 mieszkańców Chodzieży, jednak wraz ze zmianami gospodarczymi zaczęli coraz częściej emigrować do zaboru rosyjskiego. W związku z tym synagoga zaczęła pustoszeć. Jeszcze przed I wojną światową liczba Żydów w mieście wynosiła 4%, a w czasie międzywojennym ciągle się zmniejszała. Choć związku z tym nie udało się w chodzieskiej parafii katolickiej przejęcie budynku synagogi na swój użytek, to gmina żydowska w Chodzieży nie posiadała już swojego rabina, który przybywał tu z Wągrowacą lub Poznania. W czasie okupacji hitlerowskiej, w 1941 roku, założono w Chodzieży przy obecnej ul. Młyńskiej obóz dla Żydów zwiezionych z getta w Łodzi. Zostali oni przymuszeni do rozebrania chodzieskiej synagogi, co też wkrótce nastąpiło. Upamiętnienie lokalnej bożnicy nadeszło dopiero po wielu latach, gdy w 2012 roku w miejscu, gdzie znajdowała się synagoga postawiono staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Chodzieskiej i Heimatkreisgemeinschaft Kolmar — organizacji skupiających byłych niemieckich mieszkańców miasta – upamiętniający ją kamień.